DİPNOTLARI

1. 1.Willy Rordorf, Sunday: The History of the Day of Rest and Worship in the Earliest Centuries of the Christian Church 
   
   
   

   [Pazar: Hristiyan Kilisesi’nin İlk Yüzyıllarında İstirahat ve İbadet Gününün Tarihçesi], 1962 Almanca basımından çeviren A. 


   A. K. Graham (Philadelphia, 1968).





2. Bu gelişme bu dizide sonraki makalelerden birinde incelenecek.

1. 3.Socrates Scholasticus, Ecclesiastical History [Kilise Tarihi], 5. kitap, bölüm 22 (The Nicene and Post Nicene Fathers [NPNF][İznik Konseyi Zamanı ve Sonrası Kilise Babaları], Seri 2, Cilt 2, s. 132).
   
   
   

1. 4.Sozomen, Ecclesiastical History [Kilise Tarihi], 7. kitap, bölüm 19 (NPNF, Seri 2, Cilt 12, s. 7, 8).
   
   
   

1. 5. Apostolic Constitutions [Elçisel Yasalar], 7. kitap, 23. bölüm; 8. kitap, bölüm 33 (The Ante–Nicene Fathers [ANF] [İznik Konseyi 
   
   
   

    Öncesi Kilise Babaları], Cilt 7, s. 469, 495).

1. 6. Pseudo–Ignatius [Sahte İgnatius], To the Magnesians [Magnezyalılara], bölüm 9 (ANF, Cilt 1, s. 62, 63).
   
   
   

1. 7. Cassian, Institutes of the Coenobia [Kenobia Kurumları], 5. kitap, bölüm 26 (NPNF, Seri 2, Cilt 11, s. 243). Krş. Kurumlar iii. 2 
   
   
   

     ve Conferences [Konferanslar] iii. 1 (NPNF, Seri 2, Cilt 11, s. 213, 319).

1. 8. Gregory of Nyssa, De Castigatione (“On Reproof”)[Azar Üzerine], alıntı yapılan eser: Migne, Patrologia Graeca, Cilt 46, sütun
   
   
   

     309 (Grekçe) ve sütun 310 (Latince).

1. 9.Asterius, Homily 5 [Vaaz], Matta 19:3 üzerine, alıntı yapılan eser: Migne, Patrologia Graeca, Cilt 40, sütun 225       
   
   
   

    (Grekçe) ve sütun 226 (Latince).

1. 10. “Shabbath” [Şabat], 7.2 (Herbert Danby, çev., Mişna adlı eserde [Londra, 1933], s. 106).
   
   
   

1. 11. A.g.e., 12.5 (Danby, s. 112).
   
   
   

1. 12.  A.g.e., 10.2–5 (Danby, s. 109).
   
   
   

1. 13. A.g.e., 17.6 (Danby, s. 115).
   
   
   

1. 14.A.g.e., 11.1–6 (Danby, s. 110–111).
   
   
   

1. 15. Krş. Matta 12:11 ve Luka 14:5. Rabbinik yorum ayrıca hayat kurtarmayı (gerçekten acil durumlarda) Şabat kurallarının üzerinde
   
   
   

       tutmaya izin veriyordu. Örneğin, “Mekilta Şabat”ta verilen bir yorumda, bir kişinin daha pek çok Şabat kutlayabilmesi için onun


       hayatını kurtarmak uğruna bir Şabat’ın göz ardı edilebileceği belirtiliyor.

1. 16. The Damascus Document (Zadokite Document) [Şam Evrakı (Saduki Evrakı)], x. 14–xi. 18, bu ve diğer kısıtlamaları
   
   
   

      belirtmektedir. 

1. 17. Homily 43: 1 Corinthians 16:1–9 [Vaaz 43: 1. Korintliler 16:1–9]da yer alan 1. Korintliler 16:2 ayeti yorumundan (NPNF, Seri 
   
   
   

     Cilt 12, s. 259).

1. 18. Kilise babaları içindeki en erken net kaynak İskenderiyeli Klement’tir. Örneğin, Miscellanies [Derlemeler] adlı eserinde 14. bölüme bakabilirsiniz (ANF, Cilt 2, s. 469). Bununla ilgili diğer alıntılar bir sonraki makalemizde yer alacaktır.
   
   
   

1. 19. M.S. 190 yılı civarındaki Paskalya anlaşmazlığında Roma’nın Asya eyaleti Kuartodesimanizm (haftanın gününden bağımsız olarak 
   
   
   

      [Yahudi takvimindeki] 14 Nisan’ın kutlanması) yanlısı oldu, bu uygulamayı Efesli Polikrates elçiler Yuhanna ve Filipus’a     


      dayandırmaktadır. Bu tartışmanın tarihçesi Eusebius’un Ecclesiastical History [Kilise Tarihi] adlı eserinde, 5. kitap, 23–25.     


      bölümlerde verilmektedir (NPNF, Seri 2, Cilt 1, s. 241–244).

1. 20. ANF, Cilt 8, s. 560, 561’den İngilizce tercüme.
   
   
   

1. 21.Roma’nın Asya eyaleti dahil olmak üzere Doğu hiçbir zaman haftalık Şabat orucunu benimsemedi. Ayrıntılı bilgi 
   
   
   

     bu dizide sonraki iki makalede yer alacak.

1. 22. Epistle of Barnabas [Barnaba’nın Mektubu], 15. bölüm (Ante–Nicene Fathers [ANF] [İznik Konseyi Öncesi Kilise Babaları],
   
   
   

      Cilt 1, s. 146, 147).

1. 23. 1 Apology [1. Savunma], 67. bölüm (ANF, Cilt 1, s. 186).
   
   
   

1. 24. Dialogue [Diyalog], 33. bölüm (ANF, Cilt 1, s. 206). Diyalog’da yer alan birkaç ifadede daha benzeri bir duygu 
   
   
   

       ortaya konmaktadır.

1. 25. Yustin’in ve yoldaşlarının sorgusu ANF, Cilt 1, s. 305 ve 306’da yer alan bir belgede ayrıntılı olarak tasvir edilmiştir. C. Mervyn  
   
   
   

       Maxwell’in Yustin hakkındaki yorumlarıyla karşılaştırın, “They Loved Jesus (Onlar İsa’yı Sevdiler),” The Ministry [Hizmet],


       Ocak 1977, s. 9.

1. 26. J. van Goudoever, Biblical Calendars [Kutsal Kitap’ta Kullanılan Takvimler], gözden geçirilmiş 2. baskı (Leiden, 1961), s. 19, 
   
   
   

      20, 23, 25, 26, 29. Boetusiler ve Esseniler [Boethusians and Essenes], Levililer 23:11 ayetinde belirtilen Şabat’ın Mayasız Ekmek


      Bayramı zamanındaki Şabat veya bayramdan sonraki Şabat olarak anlayışlarındaki farktan ötürü, aslında birer hafta arayla


      pazarları seçiyorlardı. Ayrıca, Ferisilerin ay takviminin aksine, kendileri güneş takvimi kullanıyorlardı.

1. 27. Eusebius, Ecclesiastical History [Kilise Tarihi], v. 23–25’te ayrıntılar verilmektedir.
   
   
   

1. 28. A.g.e., v. 23.1 ve 24.2, 3, ayrıca Sozomen, Ecclesiastical History [Kilise Tarihi], vii. 19.
   
   
   

1. 29. Romalı 1. Victor’un Asyalı Hristiyanları aforoz etmekte başarılı olamaması (Bkz. Eusebius, v. 24.9–17) bu görüşü    
   
   
   

      doğrulayan başka bir kanıttır. Eğer Roma daha önceden, hem Doğu’da hem de Batı’da neredeyse tüm Hristiyanlık alemini  


      etkileyerek, elçilerin uygulamasının terk edilip yerine bir Roma icadının tercih edilmesini sağladıysa, şimdi niye bu


      uygulamanın kalan son izlerini yok edemiyordu? Eldeki tüm bilgilerin tek mantıklı açıklaması, Pazar Paskalyası’nın bir geç


      dönem Roma icadı olmadığı, fakat hem bunun hem de Kuartodesimanizm’in (14 Nisan’ın kutlanması) kökeninin elçilerin 


      zamanına dayandığı olmalıdır. Ayrıntılı bilgi için “John as Quartodecimanism: A Reappraisal” [Kuartodesimanizm Olarak 


      Yuhanna: Yeniden Değerlendirme] başlıklı makaleme bakınız, Journal of Biblical Literature [Kutsal Kitap Edebiyatı 


      Dergisi], 84 (1965), s. 251–258.

1. 30. Aşağıdaki 40. dipnotta yer alan alıntıya ek olarak, bakınız Tertullian, The Chaplet [Çiçekten Taç], bölüm 3 ve On Fasting [Oruç Üzerine], bölüm 14, (ANF, Cilt 3, s. 94 ve Cilt 4, s. 112), ayrıca 38. dipnotta belirtilen İreneyus kaynağına da bakınız.
   
   
   

1. 31. Van Goudoever, s. 167.
   
   
   

1. 32.Philip Carrington, The Primitive Christian Calendar [İlk Zamanlardaki Hristiyan Takvimi] (Cambridge, İngiltere, 1952), s. 38’de şu hatırlatmada bulunmuştur: Ekinlerin özellikle belirlenmiş olan iki pazarda (arpanın ilk ürünleri günü ve Pentikost günü) her yerde olgunlaşması pek mümkün olmayacağından, elli gün içindeki herhangi bir pazarın ilk ürünleri sunmak için uygun bir gün olacağı ima edilmiş olamaz mı? Paskalya’nın haftalık pazarla ilişkisi sorusunun mükemmel bir müzakeresi için bakınız: Lawrence T. Geraty, “The Pascha and the Origin of Sunday Observance [Paska (Fısıh) ve Pazar Kutlamasının Kökeni],”Andrews University Seminary Studies [Andrews Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Çalışmaları] (buradan itibaren AUSS olarak belirtilecektir) III (1965), s. 85–96.
   
   
   

1. 33. Bkz. Dio Cassius, Roman History [Roma Tarihi], lxviii. 32, ve lxix. 12–14; ve Eusebius, Ecclesiastical History [Kilise Tarihi], iv. 2.6.
   
   
   

1. 34. Şabat orucu hakkında ayrıntılı bilgi için “Some Notes on the Sabbath Fast in Early Christianity” [Hristiyanlığın İlk  
   
   
   

      Döneminde Şabat Orucu Üzerine Notlar] başlıklı makaleme bakabilirsiniz, AUSS III (1965), s. 167–174.





35. Arthur Weigall, The Paganism in our Christianity [Hristiyanlığımızdaki Paganlık] (New York, 1928), s. 145’te “Kilise 


       pazarı kısmen diriliş günü olduğu için, ancak büyük ölçüde haftalık güneş bayramı olduğu için kutsal gün haline getirdi”   


       derken çok sert davranmış olabilir. Yine de, dördüncü yüzyılda Hristiyanlığın Roma İmparatorluğu’nun dini olarak sözde 


       benimsenmesinin ardından, Hristiyanlık üzerinde pagan etkisi kesinlikle artmıştır.

1. 36. “Lord’s Day and Easter” [Rabb’in Günü ve Paskalya]. Oscar Cullmann Festschrift’in Neotestamentica et Patristica adlı 
   
   
   

       eseri, Supplements to Novum Testamentum [Novum Testamentum Ekleri], Cilt 6 (Leiden, 1962), s. 272–281.

1. 37. Miscellanies [Derlemeler], v. 14 (ANF, Cilt 2, s. 2, 469).
   
   
   

1. 38.Fragments From the Lost Writings of Irenaeus [İreneyus’un Kayıp Yazılarından Bölümler], 7 (ANF, Cilt 1, s. 569, 570). Geraty, s. 89, bundan “Rabb’in Günü’nün başlangıçta diriliş gününün yıldönümleri anlamına gelmiş olabileceğinin en güçlü ipuçlarından biri” olarak söz etmiştir.
   
   
   

1. 39. ANF, Cilt 1, s. 569, not 9.
   
   
   

1. 40.Tertullian, On Baptism [Vaftiz Üzerine], bölüm 19 (ANF, Cilt 3, s. 678), şöyle diyor: “Fısıh bayramı vaftiz için her zamankinden daha ciddi bir gün sağlar… Bundan sonra, Pentikost vaftizlerin gerçekleştirilmesi için pek sevinçli bir zamandır; ki bunda da Rabb’in dirilişi öğrenciler arasında defalarca kanıtlanmıştır.” Didache’nin [Didake] bir tür vaftiz yönetmeliği olduğu genellikle kabul edilmiştir.
   
   
   

1. 41. ANF, Cilt 1, s. 62 ile karşılaştırın ve daha iyi tercümelere ilişkin bilgi veren kaynaklar için 21. dipnota bakın.
   
   
   

1. 42. Bkz. Robert A. Kraft, “Some Notes on Sabbath Observance in Early Christianity” [Hristiyanlığın İlk Döneminde Şabat’ın  
   
   
   

      Tutulması Üzerine Notlar], AUSS III (1965), s. 28; Fritz Guy, “‘The Lord’s Day’ in the Letter of Ignatius to the


      Magnesians” [İgnatius’un Magnezyalılara Mektubunda “Rabb’in Günü”], AUSS II (1964), s. 13, 14; Richard B. Lewis, 


      “Ignatius and the ‘Lord’s Day’” [Ignatius ve “Rabb’in Günü”], AUSS VI (1968), s. 46–59.

1. 43.İgnatius’un genişletilmiş versiyonunun metni ANF, Cilt 1, s. 62 ve 63’te bulunmaktadır. Bitinya valisi Pliny’nin yaklaşık M.S. 112’de Roma İmparatoru Trajan’a kendi bölgesindeki Hristiyanlara ilişkin yazdığını belirtmek ilginç olabilir. Baskı altında inançlarından dönmüş olan bazı eski Hristiyanları sorguladığında, onlardan “suçlarının” boyutunun “belirtilen” veya “sabit” bir günde (stato die) gün doğmadan önce sabah ibadeti yapmak olduğunu öğrenmişti. Pek çok bilgin bunun haftalık pazar olduğunu varsaysa da, Pliny tarafından verilen ayrıntılar daha çok Paskalya Pazarı yönüne işaret etmektedir. Gerarty, s. 88, 89.
   
   
   

1. 44. Bkz. These Times [Bu Zamanlar], Kasım 1978.
   
   
   

1. 45.Galatyalılar 1:7 ayetinin şerhi, Commentary on Galatians [Galatyalılar Üzerine Şerh] (The Nicene and Post Nicene Fathers[NPNF] [İznik Konseyi Zamanı ve Sonrası Kilise Babaları], Seri 1, Cilt 13, s. 8).
   
   
   

1. 46. On Fasting [Oruç Üzerine], bölüm 14 (The Ante–Nicene Fathers [ANF] [İznik Konseyi Öncesi Kilise Babaları], Cilt 4, s. 112). Tertullian, Şabat’ın “başka bir yerde belirtilen nedenden ötürü, fısıh bayramı zamanı haricinde, hiçbir zaman oruç tutulacak bir gün olmaması gerektiğini” belirtiyor. Ayrıca Şabat orucuna karşıtlığını Against Marcion [Marcion’a Karşı] adlı eserinde de ifade ediyor, iv. 12 (ANF, Cilt 3, s. 363).
   
   
   

1. 47. Hippolytus, “cinlerin öğretilerine kulak veren” bazı kişilerden söz eder ve bunların “çoğunlukla Şabat gününde ve Rabb’in 
   
   
   

      gününde oruç emrettiklerini, halbuki Mesih’in böyle bir oruç emretmediğini” belirtir (Commentary on Daniel [Daniel 


      Üzerine Şerh] adlı eserinden, iv. 20; Grekçe metin ve Fransızca çevirisi Maurice Lefevre tarafından verilmiştir [Paris, 1947],


      s. 300–303).

1. 48. Bkz. Augustine’s Epistles [Augustinus’un Mektupları] 36 (to Casulanus [Kasulanus’a]), 54 (to Januarius [Gennaro’ya]) ve  
   
   
   

      82 (to Jerome [Hieronimus’a]) (NPNF, Seri 1, Cilt 1, s. 265–270, 300, 301, 353, 354). Bunlar M.S. 396 ile 405 yılları 


      arasına tarihlenir. 36. Mektup Şabat orucunun Romalı savunucusuna reddiyedir.





49. ANF, Cilt 7, s. 504’te İngilizce tercümesi verilmiştir. Bu kanon Hefele basımında 66 numaralıdır (aşağıda 60. nota bakınız).

1. 50. Pseudo–İgnatius, To the Philippians [Filipililere], 13. bölüm (ANF, Cilt 1, s. 119).
   
   
   

51. Institutes [Kurumlar], iii. 10 (NPNF, Seri 2, Cilt 11, s. 218).

1. 52.Birinci ifade Epistle 36 [36. Mektup], p. 27’de yer almaktadır (NPNF, Seri 1, Cilt 1, s. 268), benzer bir ifade de [82. Mektup], p. 14’te geçmektedir (a.g.e., s. 353). Milan’a ilişkin göndermeler [36. Mektup], p. 32 ile [54. Mektup], p. 3’te bulunmaktadır (a.g.e., s. 270, 300, 301).
   
   
   

1. 53.Bkz. R. L. Odom, “The Sabbath in the Great Schism of AD 1054” [M.S. 1054 Yılındaki Büyük Bölünme’de Şabat], 
   
   
   

      Andrews University Seminary Studies [Andrews Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Çalışmaları] [AUSS] I (1963), s. 77, 78.

1. 54. Codex Justinianus, iii., Başlık 12, 3, tercüme edilip yayınlandığı eser: Philip Schaff, History of the Christian Church [Hristiyan   
   
   
   

       Kilisesi’nin Tarihi], 5. basım (New York, 1902), Cilt 3, s. 380, not 1.

1. 55. Theodosian Code [Theodosius Kanunları], 11.7.13, [İngilizceye] tercüme eden: Clyde Pharr (Princeton, N.J., 1952), s. 300.
   
   
   

1. 56. Diğer yasalar arasında 2. Theodosius’un 425 yılında çıkardığı bir yasa yer almaktadır, Theodosian Code, 15.5.5, s. 433.
   
   
   

1. 57. Bkz. Jerome, Epistle cviii., p. 20 [108. Mektup, p. 20], (NPNF, Seri 2, Cilt VI, s. 206).
   
   
   

1. 58. Migne, Patrologia Graeca, Cilt 23, sütun 1169.
   
   
   

59.  S. Ephraem Syri hymni et sermones [Aziz Süryani Efraim’den İlahiler ve Vaazlar], editör: T. J. Lamy (1882), Cilt 1, s. 542–544.

1. 60.Charles J. Hefele, A History of the Councils of the Church [Kilise Konseylerinin Tarihçesi], çeviren: Henry N. Oxenham (Edinburgh, 1896), Cilt 2, s. 316., Canon [Kanun] 16 (a.g.e., s. 310) Kutsal Yazı okumalarından söz eder; ayrıca, 49. ve 51. [Kanunlarda] (a.g.e., s. 320) belirtildiği üzere, hem cumartesiye hem de pazara Paskalya Perhizi döneminde özel bir önem verilmesi de, Şabat’a saygının tamamen ortadan kalkmadığını açığa 
   
   
   

     vurmaktadır.

1. 61. A.g.e., Cilt 4, s. 208, 209.
   
   
   

1. 62. A.g.e., s. 407, 422.
   
   
   

1. 63. A.g.e., s. 409.
   
   
   

1. 64. W. W. Hyde, Paganism to Christianity in the Roman Empire [Roma İmparatorluğu’nda Paganlıktan Hristiyanlığa]  
   
   
   

       (Philadelphia, 1946, s. 261).

1. 65.İlk dönemin kısa bir incelemesi için “A Further Note on the Sabbath in Coptic Sources” [Kıpti Kaynaklarda Şabat Üzerine Diğer 
   
   
   

      Bir İnceleme) başlıklı makaleme bakınız, AUSS Cilt 6 (1968), s. 150–157. Hem cumartesinin hem de pazarın “belirlenmiş


      Şabatlar” olarak adlandırıldığını belirten referans için, s. 151’e bakınız. Kaynak: G. Horner, The Statutes of the Apostles


      [Elçilerin Kanunları], (Londra, 1904 ve 1915), s. 211, 212’de Statute [Tüzük] 66. Etiyopya tarihinin sonraki dönemlerinde


      Şabat’ın bulunması bir çok kaynakta yer almaktadır.






 

PAZAR GÜNÜ NASIL YAYGIN İBADET GÜNÜ HALİNE GELDİ?


Kenneth A. Strand