Yorumcuların çoğunun neden Koloseliler 2:16 ayetinde “şabat” olarak tercüme edilen sözcüğün Yedinci Gün Şabatı olduğunu düşündüklerini anlamak kolay. Yeni Ahit’in yazıldığı dönemlerde “şabat” sözcüğünü karşılamak için yaygın olarak kullanılan iki Grekçe sözcük vardı. Bunlardan biri sabbaton, diğeri ise sabbata sözcükleriydi. Bu sözcükler Yeni Ahit’te toplam 69 kez geçmektedir. Bunlar, Koloseliler 2:16 ayetinde geçen sözcüğün yanı sıra, elli dokuz kez Yedinci Gün ‘Şabatı,’ dokuz kez de ‘hafta’ olarak çevrilmişlerdir. Pek çok kişi tutarlılığın sürdürülmesi için Koloseliler 2:16 ayetindeki Grekçe sözcüğün yedinci gün ‘Şabatı’ olarak çevrilmesi gerektiğini düşünüyor. Peki bu doğru mu? Sabbaton ve sabbata sözcüklerinin ‘hafta’ anlamında da kullanılabildiklerini yukarıda gördük. Bir çevirmen sözcüğün yedinci gün ‘Şabatı’ mı yoksa ‘hafta’ anlamına mı geldiğini nasıl anlar?
Bunun iki yolu var: dilbilimsel belirteçler ve bağlam. Dilbilimsel belirteçler, bir deyimde anlatılmak istenilen anlamı veren kelimelerdir. Örneğin, Yeni Ahit’te sözcüğün yedinci gün ‘Sebti’ kastedilerek kullanımlarının %88’inde aşağıdaki sözcüklerin biri veya birkaçı ifadeyle birlikte yer alır: ‘to’ harfi tarifi (artikel),[3] ‘gün,’ ‘yasal,’ ‘sinagog,’ ‘tutmak’ ve ‘her.’ Harfi tarif ile ‘sebt’ anlamında kullanılan Grekçe sözcük arasında bir sayı bulunuyorsa, sözcük ‘hafta’ olarak tercüme edilmelidir. Harfi tarif sayı olmadan bulunuyorsa yedinci gün ‘Sebti’ anlamına gelir.
Bir sözcüğün anlamını belirlemenin bir diğer yöntemi de sözcüğün konumuna, yani en yakın bağlamına bakmaktır. Üstteki ve alttaki paragraflarda ele alınan konu nedir?
Koloseliler 2:16 ayetindeki Grekçe sözcük, muhtemel çeviri olarak yedinci gün ‘Sebti’ni veya ‘hafta’yı ileri sürebilmek için gereken dilbilimsel belirteçlerden yoksun. Bu sözcüğün başka anlamlarının olmuş olması mümkün müdür? Gerçekten de başka anlamları var ve bunları bulmak için çok aramamız gerekmiyor. İbranice Kutsal Yazıların M.Ö. 3. yüzyılda yapılan Grekçe tercümesi Septuaginta’yı inceleyelim. Burada sözcüğün elçi Pavlus ve dinleyicilerinin çok tanıdık bulacakları kullanımlarını göreceğiz.
Diğer anlamlara Grekçe Eski Ahit’ten (Septuaginta’dan) örnekler vermeden önce, Koloseliler 2:16 ayetinde hangi sözcüğün kullanıldığını netleştirmemiz gerekiyor: sabbaton mu, yoksa sabbata mı? İster inanın ister inanmayın, bu ayetleri tercüme etmenin zorluğu kısmen bundan kaynaklanıyor. Sabbata Aramiceden geçen ve Grekçedeki sabbaton sözcüğünün çoğul haliyle aynı olan bir sözcük! Bu nedenle hangi sözcüğün kullanıldığına karar vermek kolay değil!
Sabbaton = tekil ‘sebt’
Sabbata = tekil ‘sebt’ (Aramiceden geçen sözcük), ya da Grekçe sabbaton sözcüğünün çoğulu, yani ‘sebtler’
Koloseliler 2:16 ayetindeki Grekçe sözcük ya sabbaton sözcüğünün iyelik durumunda çoğulu, ya da sabbata sözcüğünün iyelik durumunda tekilidir. Bu iki sözcüğün biçimleri tamamen aynıdır (sabba,twn). Öyleyse bu hangisi? Pek çok yorumcu, cümledeki diğer sözcükler ‘bayram’ ve ‘yeni ay’ın tekil olmasından ötürü sabbata sözcüğünün iyelik durumunda tekili olduğuna inanıyor.
Bunu aklımızda tutarak Septuaginta’ya bakıyoruz ve sabbata sözcüğünün yedinci gün ‘Sebti’ ve ‘hafta’ dışında bir anlamı olup olmadığını araştırıyoruz. Kefaret Günü’nü açıklayan bölümü okuyarak başlayabiliriz, bu bayram törensel bir sebt içeriyor.
“O gün sizin için Şabat, dinlenme günü olacak. İsteklerinizi denetleyeceksiniz. Ayın dokuzuncu günü, akşamdan ertesi akşama kadar Şabat’ı kutlayacaksınız” (Levililer 23:32).
sa,bbata sabba,twn e;stai u`mi/n kai. tapeinw,sete ta.j yuca.j u`mw/n avpo. evna,thj tou/ mhno.j avpo. e`spe,raj e[wj e`spe,raj sabbatiei/te ta. sa,bbata u`mw/n. Levililer 23:32.
Bu yedinci gün Sebti değildi. Bu ayette geçen ikinci ‘sebt’ sözcüğü için Grekçe Septuaginta’da sabbata sözcüğü kullanılıyor. Yukarıdaki Grekçesinde kalın harflerle belirtilmiş. Ya sabbaton sözcüğünün çoğulu ya da sabbata sözcüğünün tekili. Hangisi? İbranice aslı ve bağlamı sabbata sözcüğünün tekili olduğunu doğruluyor. Sabbata sözcüğü, yani Koloseliler 2:16 ayetinde geçen aynı sözcük, Kefaret Günü’nün törensel sebtini tanımlamak için de kullanılmıştır. Bu sözcüğün tek kullanımı bu mudur? Hayır, dahası da var.
İbrani tapınak törenleri ve bayramları arasında sebt yılları bulunuyordu. Yedi yılda bir, toprağın nadasa bırakılması veya dinlenmesi için, insanların yeni tohum ekmelerine izin verilmiyordu. Bu sebt yıllarını tanımlamak için hangi sözcük kullanılıyordu? Sabbata.
“İsrail halkına de ki, ‘Size vereceğim ülkeye girdiğiniz zaman, ülke RAB için Şabat’ı kutlamalı’” (Levililer 25:2).
la,lhson toi/j ui`oi/j Israhl kai. evrei/j pro.j auvtou,j eva.n eivse,lqhte eivj th.n gh/n h]n evgw. di,dwmi u`mi/n kai. avnapau,setai h` gh/ h]n evgw. di,dwmi u`mi/n sa,bbata tw/| kuri,w|. Levililer 25:2.
Koloseliler 2:16 ayetinde kullanılan sözcük sebt yıllarını, yani yedi yılda bir kutlanan yılları tanımlamak için kullanılıyor. Hepsi bu kadar mı? Hayır, dahası da var.
Belli bir zamanda, Boru Çalma Bayramı da Koloseliler 2:16 ayetinde gördüğümüz aynı iyelik durumundaki sözcükle (sabba,twn) tanımlanmıştı. Bu durum Septuaginta’nın bazı miniskül (küçük harfli yazı) elyazmalarında görülmektedir.
Bazı kişiler Kutsal Kitap’ta ‘sebt’ sözcüğünün hiçbir zaman törensel sebtlere atıfla kullanılmadığını ileri sürüyorlar. Gördüğümüz gibi bu doğru değil. Sebt sözcüğü Kutsal Kitap’ın hem İbranice aslında, hem de Grekçe çevirisi Septuaginta’da törensel sebtleri ifade etmek için kullanılıyor.
Koloseliler 2:16 ayetindeki sözcük dizisinde bulunan diğer bir kavrama geçelim. ‘Bayram’ sözcüğüyle ne kastediliyor? Grekçe heorte sözcüğünün belirli bir anlamı var. Septuaginta’da heorte sözcüğü İbranice hag sözcüğünü tercüme etmek için kullanılmış. Hag[4] sözcüğü yalnızca tüm İsrailli erkeklerin ibadet etmek için Yeruşalim’e gitmeleri gereken üç hac bayramını ifade ediyordu. Bu bayramlar Fısıh, Pentikost ve Çardak Bayramı’ydı. Septuaginta’da her ikisi de törensel sebt olan Boru Çalma Bayramı da Kefaret Günü de heorte sözcüğüyle ifade edilmiyor. Peki ya Yeni Ahit?
Yeni Ahit’te heorte sözcüğü Fısıh/Mayasız Ekmek Bayramı ve Çardak Bayramı’nı ifade etmek için kullanılmaktadır. Sözcüğün fiil biçimi (heortazo) Pentikost’u tanımlamaktadır. Buna karşın, Boru Çalma Bayramı’na Vahiy 8:6–11:15 ayetlerinde kuvvetli şekilde göndermede bulunulmakta, ancak sözcük burada geçmemektedir. Kefaret Günü’ne (Elçilerin İşleri 27:9’da “oruç günü” olarak adlandırılmaktadır) Vahiy 11:19 ayetinde kuvvetli şekilde göndermede bulunulmakta, ancak sözcük burada geçmemektedir. Sebt yıllarından Yeni Ahit’te hiçbir yerde açıkça isim verilerek söz edilmez. Hag sözcüğünün İbranice Eski Ahit’te yalnızca üç hac bayramını ifade etmek için kullanıldığı gibi, Yeni Ahit’teki Grekçe karşılığı olan heorte sözcüğünün de benzer bir şekilde aynı üç hac bayramını ifade ettiği görülmektedir. Heorte sözcüğü Yeni Ahit’in hiçbir yerinde Boru Çalma Bayramı’nı, Kefaret Günü’nü veya sebt yıllarını ifade etmek için kullanılmamıştır.
Bazı kişiler Koloseliler 2:16 ayetinde ‘bayram’ olarak tercüme edilen sözcüğün tüm tapınak bayramlarını içerdiğini, dolayısıyla ‘sebt’ olarak tercüme edilen sözcüğün yedinci gün Sebti’ni belirtiyor olması gerektiğini ileri sürüyorlar. ‘Sebt’ olarak tercüme edilen sözcük törensel sebtler anlamına geliyor olsa bunun gereksiz bir tekrar olacağını söylüyorlar. Fakat bu iddianın geçersiz olduğunu görüyoruz. Grekçe heorte sözcüğü ‘haclar’ veya ‘hac bayramları’ olarak çevrilmelidir. Ayrıca, sabbata sözcüğü yedinci gün Sebti değildir. Boru Çalma Bayramı’nı, Kefaret Günü’nü ve sebt yıllarını belirtmektedir.
Sonuç olarak, Koloseliler 2:16 ayetinde yedinci gün Sebti’nin İsa günahlarımız için öldüğünde yürürlükten kalkan törensel bir sebt olduğu söylenmiyor. Yedinci gün Sebti, Yeni Antlaşma’nın temel bir unsuru olan On Emir’in bir parçasıdır. Ancak ayette tapınakta sunulan kurbanların ve ilgili bayramların o zamanda hükmünün kalktığı son derece açık bir şekilde ortaya konuluyor. Bu bayramlar ve kurbanlar İsa’nın işine ve hizmetine işaret ediyordu.
Bu kurbanların anlamını incelemek ve araştırmak dört önemli nedenden ötürü halen değerlidir. Birincisi, kurban sistemi doğru anlaşıldığında tapınak hizmetlerinin öngörüsel niteliğini ortaya koyar. Yani, tapınak hizmetleri eyleme geçirilmiş peygamberlik sözleriydi. İkincisi, Eski ve Yeni Ahit’e birbiriyle ilgisiz ve bağlantısız iki ayrı belge olarak değil, bir birim olarak imanı tesis eder. Üçüncüsü, İsa halen bizim için göksel tapınakta şu anda hizmet etmektedir. Tapınakla bağlantılı bayram/peygamberlik sözlerini incelersek, peygamberlik tarihinde nerede durduğumuzu ve İsa’nın göksel tapınakta ne yapmakta olduğuyla ne yapacağını anlayabiliriz. Dördüncüsü, Vahiy kitabı baştan aşağı tapınak sahneleri ve imgeleriyle doludur. Kitabı doğru şekilde yorumlamak ve İsa’nın gelişinden hemen önce gerçekleşecek olan olayları anlamak istersek, tapınak örneğini inceleyerek araştırmalıyız.
[1] Şabat Günü ve Sebt Günü eşanlamlıdır. Bu yazıda her ikisi kullanılıyor.
[2] Boru Çalma Bayramı ya da Anma Günü.
[3] Tanımlık, tanım edatı veya artikel; bir isimle beraber kullanılan bir sözcük olup, o isme nasıl değinildiğini belirtir. O sözcüğün belirli veya belirsiz, bilinir veya bilinmez olduğuna dair bilgi verir.
[4] Bu sözcük ve Arapçadan kendi dilimize gelen “hac” kelimesi arasındaki benzerliğe dikkat edin.
Bunun iki yolu var: dilbilimsel belirteçler ve bağlam. Dilbilimsel belirteçler, bir deyimde anlatılmak istenilen anlamı veren kelimelerdir. Örneğin, Yeni Ahit’te sözcüğün yedinci gün ‘Sebti’ kastedilerek kullanımlarının %88’inde aşağıdaki sözcüklerin biri veya birkaçı ifadeyle birlikte yer alır: ‘to’ harfi tarifi (artikel),[3] ‘gün,’ ‘yasal,’ ‘sinagog,’ ‘tutmak’ ve ‘her.’ Harfi tarif ile ‘sebt’ anlamında kullanılan Grekçe sözcük arasında bir sayı bulunuyorsa, sözcük ‘hafta’ olarak tercüme edilmelidir. Harfi tarif sayı olmadan bulunuyorsa yedinci gün ‘Sebti’ anlamına gelir.
Bir sözcüğün anlamını belirlemenin bir diğer yöntemi de sözcüğün konumuna, yani en yakın bağlamına bakmaktır. Üstteki ve alttaki paragraflarda ele alınan konu nedir?
Koloseliler 2:16 ayetindeki Grekçe sözcük, muhtemel çeviri olarak yedinci gün ‘Sebti’ni veya ‘hafta’yı ileri sürebilmek için gereken dilbilimsel belirteçlerden yoksun. Bu sözcüğün başka anlamlarının olmuş olması mümkün müdür? Gerçekten de başka anlamları var ve bunları bulmak için çok aramamız gerekmiyor. İbranice Kutsal Yazıların M.Ö. 3. yüzyılda yapılan Grekçe tercümesi Septuaginta’yı inceleyelim. Burada sözcüğün elçi Pavlus ve dinleyicilerinin çok tanıdık bulacakları kullanımlarını göreceğiz.
Diğer anlamlara Grekçe Eski Ahit’ten (Septuaginta’dan) örnekler vermeden önce, Koloseliler 2:16 ayetinde hangi sözcüğün kullanıldığını netleştirmemiz gerekiyor: sabbaton mu, yoksa sabbata mı? İster inanın ister inanmayın, bu ayetleri tercüme etmenin zorluğu kısmen bundan kaynaklanıyor. Sabbata Aramiceden geçen ve Grekçedeki sabbaton sözcüğünün çoğul haliyle aynı olan bir sözcük! Bu nedenle hangi sözcüğün kullanıldığına karar vermek kolay değil!
Sabbaton = tekil ‘sebt’
Sabbata = tekil ‘sebt’ (Aramiceden geçen sözcük), ya da Grekçe sabbaton sözcüğünün çoğulu, yani ‘sebtler’
Koloseliler 2:16 ayetindeki Grekçe sözcük ya sabbaton sözcüğünün iyelik durumunda çoğulu, ya da sabbata sözcüğünün iyelik durumunda tekilidir. Bu iki sözcüğün biçimleri tamamen aynıdır (sabba,twn). Öyleyse bu hangisi? Pek çok yorumcu, cümledeki diğer sözcükler ‘bayram’ ve ‘yeni ay’ın tekil olmasından ötürü sabbata sözcüğünün iyelik durumunda tekili olduğuna inanıyor.
Bunu aklımızda tutarak Septuaginta’ya bakıyoruz ve sabbata sözcüğünün yedinci gün ‘Sebti’ ve ‘hafta’ dışında bir anlamı olup olmadığını araştırıyoruz. Kefaret Günü’nü açıklayan bölümü okuyarak başlayabiliriz, bu bayram törensel bir sebt içeriyor.
“O gün sizin için Şabat, dinlenme günü olacak. İsteklerinizi denetleyeceksiniz. Ayın dokuzuncu günü, akşamdan ertesi akşama kadar Şabat’ı kutlayacaksınız” (Levililer 23:32).
sa,bbata sabba,twn e;stai u`mi/n kai. tapeinw,sete ta.j yuca.j u`mw/n avpo. evna,thj tou/ mhno.j avpo. e`spe,raj e[wj e`spe,raj sabbatiei/te ta. sa,bbata u`mw/n. Levililer 23:32.
Bu yedinci gün Sebti değildi. Bu ayette geçen ikinci ‘sebt’ sözcüğü için Grekçe Septuaginta’da sabbata sözcüğü kullanılıyor. Yukarıdaki Grekçesinde kalın harflerle belirtilmiş. Ya sabbaton sözcüğünün çoğulu ya da sabbata sözcüğünün tekili. Hangisi? İbranice aslı ve bağlamı sabbata sözcüğünün tekili olduğunu doğruluyor. Sabbata sözcüğü, yani Koloseliler 2:16 ayetinde geçen aynı sözcük, Kefaret Günü’nün törensel sebtini tanımlamak için de kullanılmıştır. Bu sözcüğün tek kullanımı bu mudur? Hayır, dahası da var.
İbrani tapınak törenleri ve bayramları arasında sebt yılları bulunuyordu. Yedi yılda bir, toprağın nadasa bırakılması veya dinlenmesi için, insanların yeni tohum ekmelerine izin verilmiyordu. Bu sebt yıllarını tanımlamak için hangi sözcük kullanılıyordu? Sabbata.
“İsrail halkına de ki, ‘Size vereceğim ülkeye girdiğiniz zaman, ülke RAB için Şabat’ı kutlamalı’” (Levililer 25:2).
la,lhson toi/j ui`oi/j Israhl kai. evrei/j pro.j auvtou,j eva.n eivse,lqhte eivj th.n gh/n h]n evgw. di,dwmi u`mi/n kai. avnapau,setai h` gh/ h]n evgw. di,dwmi u`mi/n sa,bbata tw/| kuri,w|. Levililer 25:2.
Koloseliler 2:16 ayetinde kullanılan sözcük sebt yıllarını, yani yedi yılda bir kutlanan yılları tanımlamak için kullanılıyor. Hepsi bu kadar mı? Hayır, dahası da var.
Belli bir zamanda, Boru Çalma Bayramı da Koloseliler 2:16 ayetinde gördüğümüz aynı iyelik durumundaki sözcükle (sabba,twn) tanımlanmıştı. Bu durum Septuaginta’nın bazı miniskül (küçük harfli yazı) elyazmalarında görülmektedir.
Bazı kişiler Kutsal Kitap’ta ‘sebt’ sözcüğünün hiçbir zaman törensel sebtlere atıfla kullanılmadığını ileri sürüyorlar. Gördüğümüz gibi bu doğru değil. Sebt sözcüğü Kutsal Kitap’ın hem İbranice aslında, hem de Grekçe çevirisi Septuaginta’da törensel sebtleri ifade etmek için kullanılıyor.
Koloseliler 2:16 ayetindeki sözcük dizisinde bulunan diğer bir kavrama geçelim. ‘Bayram’ sözcüğüyle ne kastediliyor? Grekçe heorte sözcüğünün belirli bir anlamı var. Septuaginta’da heorte sözcüğü İbranice hag sözcüğünü tercüme etmek için kullanılmış. Hag[4] sözcüğü yalnızca tüm İsrailli erkeklerin ibadet etmek için Yeruşalim’e gitmeleri gereken üç hac bayramını ifade ediyordu. Bu bayramlar Fısıh, Pentikost ve Çardak Bayramı’ydı. Septuaginta’da her ikisi de törensel sebt olan Boru Çalma Bayramı da Kefaret Günü de heorte sözcüğüyle ifade edilmiyor. Peki ya Yeni Ahit?
Yeni Ahit’te heorte sözcüğü Fısıh/Mayasız Ekmek Bayramı ve Çardak Bayramı’nı ifade etmek için kullanılmaktadır. Sözcüğün fiil biçimi (heortazo) Pentikost’u tanımlamaktadır. Buna karşın, Boru Çalma Bayramı’na Vahiy 8:6–11:15 ayetlerinde kuvvetli şekilde göndermede bulunulmakta, ancak sözcük burada geçmemektedir. Kefaret Günü’ne (Elçilerin İşleri 27:9’da “oruç günü” olarak adlandırılmaktadır) Vahiy 11:19 ayetinde kuvvetli şekilde göndermede bulunulmakta, ancak sözcük burada geçmemektedir. Sebt yıllarından Yeni Ahit’te hiçbir yerde açıkça isim verilerek söz edilmez. Hag sözcüğünün İbranice Eski Ahit’te yalnızca üç hac bayramını ifade etmek için kullanıldığı gibi, Yeni Ahit’teki Grekçe karşılığı olan heorte sözcüğünün de benzer bir şekilde aynı üç hac bayramını ifade ettiği görülmektedir. Heorte sözcüğü Yeni Ahit’in hiçbir yerinde Boru Çalma Bayramı’nı, Kefaret Günü’nü veya sebt yıllarını ifade etmek için kullanılmamıştır.
Bazı kişiler Koloseliler 2:16 ayetinde ‘bayram’ olarak tercüme edilen sözcüğün tüm tapınak bayramlarını içerdiğini, dolayısıyla ‘sebt’ olarak tercüme edilen sözcüğün yedinci gün Sebti’ni belirtiyor olması gerektiğini ileri sürüyorlar. ‘Sebt’ olarak tercüme edilen sözcük törensel sebtler anlamına geliyor olsa bunun gereksiz bir tekrar olacağını söylüyorlar. Fakat bu iddianın geçersiz olduğunu görüyoruz. Grekçe heorte sözcüğü ‘haclar’ veya ‘hac bayramları’ olarak çevrilmelidir. Ayrıca, sabbata sözcüğü yedinci gün Sebti değildir. Boru Çalma Bayramı’nı, Kefaret Günü’nü ve sebt yıllarını belirtmektedir.
Sonuç olarak, Koloseliler 2:16 ayetinde yedinci gün Sebti’nin İsa günahlarımız için öldüğünde yürürlükten kalkan törensel bir sebt olduğu söylenmiyor. Yedinci gün Sebti, Yeni Antlaşma’nın temel bir unsuru olan On Emir’in bir parçasıdır. Ancak ayette tapınakta sunulan kurbanların ve ilgili bayramların o zamanda hükmünün kalktığı son derece açık bir şekilde ortaya konuluyor. Bu bayramlar ve kurbanlar İsa’nın işine ve hizmetine işaret ediyordu.
Bu kurbanların anlamını incelemek ve araştırmak dört önemli nedenden ötürü halen değerlidir. Birincisi, kurban sistemi doğru anlaşıldığında tapınak hizmetlerinin öngörüsel niteliğini ortaya koyar. Yani, tapınak hizmetleri eyleme geçirilmiş peygamberlik sözleriydi. İkincisi, Eski ve Yeni Ahit’e birbiriyle ilgisiz ve bağlantısız iki ayrı belge olarak değil, bir birim olarak imanı tesis eder. Üçüncüsü, İsa halen bizim için göksel tapınakta şu anda hizmet etmektedir. Tapınakla bağlantılı bayram/peygamberlik sözlerini incelersek, peygamberlik tarihinde nerede durduğumuzu ve İsa’nın göksel tapınakta ne yapmakta olduğuyla ne yapacağını anlayabiliriz. Dördüncüsü, Vahiy kitabı baştan aşağı tapınak sahneleri ve imgeleriyle doludur. Kitabı doğru şekilde yorumlamak ve İsa’nın gelişinden hemen önce gerçekleşecek olan olayları anlamak istersek, tapınak örneğini inceleyerek araştırmalıyız.
[1] Şabat Günü ve Sebt Günü eşanlamlıdır. Bu yazıda her ikisi kullanılıyor.
[2] Boru Çalma Bayramı ya da Anma Günü.
[3] Tanımlık, tanım edatı veya artikel; bir isimle beraber kullanılan bir sözcük olup, o isme nasıl değinildiğini belirtir. O sözcüğün belirli veya belirsiz, bilinir veya bilinmez olduğuna dair bilgi verir.
[4] Bu sözcük ve Arapçadan kendi dilimize gelen “hac” kelimesi arasındaki benzerliğe dikkat edin.
|